نفع مشروط خودکفایی در کاتالیست‌های پتروشیمی 

تیتر20 - دستکم سه سالی می‌شود که در ایران مدیران شرکت نفت و شرکت‌های پتروشیمی بر روی داخلی‌سازی کاتالیست‌های پتروشیمی مانور می‌دهند. در حدود یک سال اخیر هم اخباری پیرامون داخلی‌سازی همه کاتالیست‌ها منتشر شده است؛ با تاکید بر اینکه ایران به دانش همه کاتالیست‌ها دست یافته است.

 
اما کاتالیست چیست و آیا داخلی‌سازی آن بر اساس دانش بومی ضروری است؟ به طور خلاصه می‌توان گفت که کاتالیزورهای پتروشیمی، موادی هستند که موجب تسهیل و تسریع واکنش‌های شیمیایی در تولید مواد پتروشیمی می‌شوند؛ یعنی موادی که از نفت و گاز طبیعی به دست می‌آیند. 

این کاتالیزورها در فرآیندهای مختلف از جمله هیدروکراکینگ، هیدروفرآوری و تولید اتیلن، پروپیلن و سایر الفین‌ها نقش حیاتی دارند. هیدروکراکینگ در اقتصاد بنزین بسیار اهمیت دارد؛ چرا که با کمک این روش و کاتالیزورهای‌های آن، می‌توان نفت سنگین را به موادی چون بنزین و گازوئیل تبدیل کرد. در واقع، نفت سنگین به این سوخت‌های با اهمیت، تجزیه می‌شود. 

از روش هیدروفرآوری هم برای پالایش سوخت و به دست آوردن سوخت‌های باکیفیت استفاده می‌شود. از آنجا که نفت حامل گوگرد، نیتروژن، اکسیژن و فلزات است نمی‌توان آن را بدون استفاده از کاتالیزورهای کاربردی به سوخت باکیفیت تبدیل کرد. البته موادی مانند گوگرد باید در بنزین به اندازه‌ای استاندارد وجود داشته باشند.

 
موفقیت یا هزینه غیرضروری 
اما در این بین اتفاقاتی رخ داده است که پرسش‌هایی را پیرامون چرایی داخلی‌سازی و حتی ضرورت انجام به وجود آورده است؟ برای نمونه کیفت غیرمطلوب بنزین و بالا بودن حد مجاز گوگرد در آن، این پرسش را به وجود آورده است که داخلی‌سازی و دست یافتن به دانش کاتالیست‌ها چه کارکردی در جهت تامین منافع عمومی داشته است؟ طبق آمارهای شورای اسلامی شهر تهران، خسارت آلودگی هوا بر روی سلامت به سالیانه ۱۱ میلیارد دلار در کشور ۳.۵ میلیارد دلار در تهران می‌رسد.

آیا خسارت‌های بالایی که بنزین بی‌کیفیت به خودروها، آب و هوا، سلامت انسان، اقتصاد شهرها و… وارد می‌کند، ارزش داخلی‌سازی را با اتکا به کاتالیست‌های داخلی داشته است؟ پرسش دیگر این است که آیا تولید همه کاتالیست‌ها در یک کشور ضروری است؛ آنهم در شرایطی که برخی شرکت‌های بزرگ مانند INEOS و BASF آن‌ها را با روش‌های نوین و کم هزینه در بیشتر نقاط جهان تولید و صادر می‌کنند؟ 

پرسش دیگر این است که آیا با توجه به اینکه گفته می‌شود که ایران دانش فنی ساخت همه کاتالیست را به دست آورده است، توانسته به یک صادرکننده قدرتمند کاتالیست تبدیل شود؟ ایران تاکنون در زمینه صادرات کاتالیست‌ها موفقیت چندانی را نداشته است و معدود شرکت‌های دانش بنیان در این زمینه، صادراتی در حد میلیون دلار داشته اند. برای نمونه صادرات ۲۰ میلیون دلاری از سوی یک شرکت دانش بنیان به روسیه انجام شده است. 

ضرورت تولید داخلی برخی کاتالیست‌ها
البته تولید برخی کاتالیست‌ها در ایران توجیه دارند و می‌توان به آن‌ها پرداخت؛ چرا که به دلیل وجود تحریم‌ها در واردات آن‌ها مشکل وجود دارد؛ به ویژه در مورد کاتالیست‌های حیاتی‌تر که تامین آن‌ها از طریق واردات، به سختی ممکن است. برای نمونه می‌توان به کاتالیست هیدروژناسیون استیلن اشاره کرد.

 
این کاتالیست دارای فناوری «های تک» توصیف شده است اما به دلیل اینکه دارای کاربرد دوگانه است در فهرست تحریم‌ها قرار گرفته است. کاتالیست‌هایی که می‌توان در داخل آن‌ها را با فناوری‌های ارزان قیمت‌تری تولید کرد هم دسته‌ای هستند که می‌توان در داخل آن‌ها را تولید کرد. 

برای نمونه کاهش به کارگیری نقره در کاتالیستی با نقره ۲۸ درصد اما با همان کیفیت، موجب جلوگیری از خروج ۳۰۰ میلیون دلاری ارز از کشور شده است. اینکه بتوان برخی کاتالیست‌ها را داخلی‌سازی کرد و فناوری‌های آن‌ها را از طریق مجموعه‌های خصوصی توسعه داد، خوب است. 

به بیان دیگر، باید دید که آیا داخلی‌سازی تمام کاتالیست‌ها آنگونه که ادعا می‌شود، به صرفه است یا خیر. چرا که اساسا تولید در دنیای مدرن مبتنی بر همکاری‌های فرامرزی و توزیع شده است و خودکفایی مگر در مواردی که بر حسب ضرورت باشد، توجیه اقتصادی ندارند. 

توجیه نداشتن خودکفایی 
دلیل نداشتن توجیه به این برمی گردد که ایجاد و نگهداری تاسیسات تولید، می‌تواند پرهزینه باشد. به همین دلیل، سرمایه‌گذاری در تولید کاتالیست، همیشه مقرون به صرفه نیست. تنها برخی از کشورها به سراغ استقلال و خودکفایی رفته اند؛ مانند چین. اما این کشور هم به روش خود این کار را انجام داده است. 

به این معنی که چین، می‌خواهد که زنجیره تامین کاتالیست را در کشورهایی که در مسیر ابتکار کمربند و جاده (راه ابریشم نوین) قرار دارند مستقر کند تا علاوه بر تولید داخلی، بخشی از نیاز خود را با هزینه پایین‌تر از کشورهای دیگر تامین کند؛ نه اینکه حاضر باشد تمام کاتالیست‌ها را به هر قیمتی در داخل تولید کند. 

اما ایران در دولت سیزدهم با فشار و اصرار زیادی شروع به داخلی‌سازی کرد تا اینکه «۹۸ درصد» کاتالیست‌ها به لحاظ «وزنی» در داخل تولید شوند البته که برخی از این کاتالیست‌ها صرفا در آزمایشگاه تولید شده اند!